Πορεία προς τον συμβιβασμό

Κριτική του Γιάννη Αποστολόπουλου για το μυθιστόρημα του Αλέξη Πανσέληνου 

«Η μεγάλη πομπή»

Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΜΠΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ είναι ένα μυθιστόρημα που προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ήδη από τον τίτλο του βιβλίου του δημιουργείται η προσμονή για την ιστορία, για το θέμα που πραγματεύεται. Κατά πόσο ένα μυθιστόρημα που εκδόθηκε το 1985 «ακουμπάει» το σήμερα; Η κριτική το έχει κατατάξει ως ένα από τα σημαντικά λογοτεχνικά έργα της περιόδου που αρχίζει από την μεταπολίτευση και φτάνει στις μέρες μας.

Την πομπή, στη σύγχρονη εποχή, την συναντάμε κατά κύριο λόγο σε θρησκευτικές δραστηριότητες, όπως η περιφορά του Επιταφίου ή σε μια νεκρώσιμη ακολουθία. Στην αρχαιότητα η πομπή αποτελούσε συστατικό των λατρευτικών εκδηλώσεων. Βέβαια υπάρχει και μια άλλη ερμηνεία της πομπής, σε μια λαϊκή βάση, όπου σημαίνει μια αισχρή πράξη. Νιώθει ο ήρωας ότι αυτό που του συμβαίνει είναι μια αισχρή πράξη; Για την οποία ντρέπεται; Έχει ιδιαίτερη σημασία να διαπιστώσουμε έπειτα από την ανάγνωση του κειμένου, ποια είναι η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα.

Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1985, μια εποχή όπου και στο ελληνικό μυθιστόρημα «θα εντοπίσουμε τεχνικές υπαινιγμού, παρωδίας, συμφιλίωσης του ρεαλιστικού με το φανταστικό στοιχείο και της ρεαλιστικής αφήγησης με τα μοντερνιστικά πειράματα-τεχνικές[1]». Κατά τον Roberick Beaton, «πολλά μυθιστορήματα εφαρμόζουν αυτό που συχνά αναφέρεται ως "μαγικός ρεαλισμός"[2]». Αν και όπως αναφέρεται δεν μπορούμε να μιλάμε για μαγικό ρεαλισμό αυτό κάθε αυτό «άλλα για μια επίδραση στα έργα των ελλήνων λογοτεχνών[3]». Ο Α. Πανσέληνος παρουσιάζοντας δύο ιστορίες, η μία άκρως ρεαλιστική και η άλλη άκρως φανταστική, δημιουργεί ένα μυθιστόρημα που προσεγγίζει τον μαγικό ρεαλισμό όπως πολλά άλλα που εκδόθηκαν εκείνη την περίοδο.

Ο Νότης Σεβαστόπουλος είναι ένα παιδί που κατάγεται από μια φτωχή οικογένεια και κατοικεί σε ένα αυθαίρετο σπίτι στο Μπραχάμι. Ο ήρωας βιώνει την απώλεια του γονιού του, καθώς ο πατέρας του πεθαίνει και μένεις μόνος με την μητέρα του. Συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι να ξεστρατίσει ο Νότης, να χάσει τον μπούσουλα του. Αποτυγχάνει στις εισαγωγικές εξετάσεις και αναγκάζεται να εργαστεί, εκτός τούτου μπλέκει σε παράνομες δραστηριότητες. Θολωμένος από αυτά που βλέπει γύρω του και από τον έρωτα του για την Αθήνα, αρχίζει να κλέβει χρήματα από το ταμείο της επιχείρησης που δουλεύει. Δεν αργεί να έρθει και η στιγμή που θα έρθει αντιμέτωπος με τον νόμο.

 Ο ήρωας ως νέος ερωτεύεται, προσπαθεί να βρει τον δρόμο του. Η μητέρα του έχει άλλα σχέδια για αυτόν, έναν γάμο με μια επαρχιωτοπούλα, γιατί έτσι πιστεύει πώς θα ο γιος της θα αποκατασταθεί. Η έναρξη της στρατιωτικής θητείας αποτελεί το ορόσημο για την αντίστροφη μέτρηση. Παράλληλα με την ρεαλιστική ιστορία του Νότη, παρακολουθούμε την φανταστική ιστορία του ιππότη Λάνσετρις, ο οποίος προσπαθεί να επαναστατήσει απέναντι στο νέο καθεστώς που έχει καταλύσει την δημοκρατία. 

Οι δύο ιστορίες τοποθετούνται παράλληλα και σταδιακά συγκλίνουν ώσπου θα φτάσουν στην τομή. Στη φανταστική ιστορία ο ιππότης Λάνσετρις συνδέεται με τον ποντοκένταυρο Χείρωνα, σε μία σχέση που προσομοιάζει τη σχέση πατέρα-γιού. Όμως ο ποντοκένταυρος χάνει τη ζωή και ο ιππότης μένεις μετέωρος. Στη μυθολογία ο κένταυρος Χείρωνας διακρίνονταν για τη σοφία του και μάλιστα θεωρείται ότι υπήρξε ο δάσκαλος του Αχιλλέα. 

Με το θάνατο του, ο συγγραφέας υπαινίσσεται την επικράτηση του μη λογικού και την παντελή έλλειψη σοφίας στο νέο καθεστώς. Όπως παρατηρούμε και στο μικρό απόσπασμα από το μυθιστόρημα, «[…] Η εποχή των ηρώων που είναι γενναίοι και σοφοί μαζί έχει περάσει.[…]Ανατέλλει η εποχή των χωριστών τεχνών, των ξεχωριστών ικανοτήτων, των διαμοιρασμένων αρμοδιοτήτων, των ειδικών! Οι ποιητές που πολεμούν και οι πολεμιστές που γράφουν ποιήματα ανήκουνε στη μυθολογία.[…][4]», η ήττα πλησιάζει, αλλά σε πια μάχη; Στη μάχη που δίνει ο άνθρωπος να διατηρήσει αναλλοίωτη την προσωπικότητα του ενταγμένος σε ένα σύστημα που συνεχώς προσπαθεί να του στερήσει αυτή τη δυνατότητα. 

Για τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, το άτομο έχει την ανευθυνότητα αλλά και την προδιάθεση να υποκύψει στον συμβιβασμό ακόμα και στις επαχθέστερες καταστάσεις για να μην απολέσει την άνεση και την ευμάρεια.[5] Είναι ένα στοιχείο του ατόμου ή οι συνθήκες που επικρατούν οδηγούν σε αυτό τον συμβιβασμό; Τόσο ο ανθρώπινος ήρωας όσο δε και ο φανταστικός ήρωας, προσπαθούν να αντισταθούν, αγωνίζονται με τις δυνάμεις που διαθέτουν αλλά στο τέλος οδηγούνται στην παραδοχή της ήττας.

Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης μόλις μια δεκαετία έπειτα από την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, αποτυπώνεται στην ιστορία του Νότη Σεβαστόπουλου με ρεαλιστικό τρόπο. Τα κατάλοιπα της επταετίας υπάρχουν ακόμα σε μια χώρα που ανακαλύπτει τον σοσιαλισμό και που προσπαθεί να περπατήσει το μονοπάτι της δημοκρατίας όπως το νήπιο προσπαθεί να κάνει τα πρώτα του βήματα. Ο αφηγητής ουδέτερος ως προς τους ήρωες, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες, σκιαγραφεί το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου καλείται ο Νότης να ανδρωθεί και να χαράξει τη δική του πορεία.

Ο αφηγητής κατορθώνει να παρουσιάσει τον ήρωα με πειστικό τρόπο. Ο Νότης είναι ένα παιδί στο όριο της εφηβείας με την μεταεφηβεία έχει όλα τα χαρακτηριστικά των παιδιών της ηλικίας του. Δεν ωραιοποιείται ως χαρακτήρας αλλά αποτυπώνεται με αληθινό τρόπο.

Επίσης στο πολιτικό σκηνικό που επικρατούσε την εποχή εκείνη όπου η αριστερά άρχιζε να απομυθοποιείται σιγά σιγά και το βλέπουμε αυτό στη σχέση του Νότη με την κοπέλα που είναι μέλος στην ΚΝΕ και τη δική του στάση απέναντι σε αυτόν τον χώρο.

Το 1984-1985 όπου το έργο εκδόθηκε, η υποτιθέμενη αλλαγή δεν έχει εμφανιστεί πλήρως δημιουργώντας απογοήτευση στους προοδευτικούς ανθρώπους. Αυτή την απογοήτευση την παρατηρούμε στον Νότη που βλέπει τα όνειρά του να συνθλίβονται σε μία χώρα που δεν κατάφερε να αποκοπεί από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος.

Με μηδενική εστίαση στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου, ο αφηγητής ξετυλίγει την ιστορία δημιουργώντας την προσμονή στον αναγνώστη με τον τρόπο που την αφηγείται. Βέβαια σε κάποια στιγμή, η οπτική αλλάζει. Μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη, στο σημείο που ο ήρωας αφηγείται το πώς πέρασε το Πάσχα στο χωριό καθώς και όταν γράφει τις επιστολές προς τη Λένια. Η εναλλαγή της ρεαλιστικής ιστορίας με την φανταστική ακόμα και στην ίδια παράγραφο με συνδετικό κρίκο τα εμβόλιμα αστεράκια, τα οποία διαδραματίζουν έναν ιδιαίτερο ρόλο εντός του κειμένου, αφού δημιουργούν την αίσθηση της εικόνας, βασικό στοιχείο των κόμικς. 

Συν τοις άλλοις οι αναχρονίες στην αφήγηση συντελούν στο να γίνεται πιο ζωντανό το κείμενο καθώς επίσης, δημιουργούν την πολυπόθητη αγωνία για την εξέλιξη της ιστορίας, όσο δε εντείνουν το στοιχείο της έκπληξης. Οι περιγραφές τόσο για το αστικό τοπίο όσο δε και για αυτό της υπαίθρου μαζί με την παρουσίαση των χαρακτήρων, ακόμα και στο κομμάτι της ιστορίας που αφορά το φανταστικό, δημιουργούν το πλαίσιο της αληθοφάνειας . Ο αφηγητής δεν περιορίζεται μόνο στο αστικό τοπίο της πρωτεύουσας αλλά αφιερώνει χώρο και στην επαρχία. Η παρουσίαση μιας μικρής μεσσηνιακής πόλης και των ανθρώπων της, ολοκληρώνει την εικόνα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας.

Ο συγγραφέας αρέσκεται σε πολυπρόσωπα μυθιστορήματα και τα επόμενα έργα του όπως «Οι βραδιές μπαλέτου» αλλά και τα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες. Αυτό που μπορούμε να θέσουμε ως μια παρατήρηση για το έργο του συγγραφέα που αναφέρθηκε στην προηγούμενη πρόταση, είναι το γεγονός ότι επιλέγει διαφορετικά θέματα και τρόπους παρουσίασης αυτών. 

Για παράδειγμα στο βιβλίο «Βραδιές μπαλέτου», ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το σήμερα για να μιλήσει για το παρελθόν, ενώ στη μεγάλη πομπή, το παρόν λειτουργεί ως εργαλείο για να προβληθεί το μέλλον. Αντίθετα τα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» περιγράφουν μια εποχή στο παρελθόν χωρίς την βοήθεια σύγχρονων ηρώων. Η γραφή μεστή, χωρίς λεκτικές ακροβασίες και περιττά στοιχεία.

Εν κατακλείδι

                Η μεγάλη πομπή είναι ένα μυθιστόρημα άκρως επίκαιρο κι ας έχουν περάσει σχεδόν τριάντα χρόνια από την έκδοση του. Στο πρόσωπο του βασικού ήρωα κάθε αναγνώστης μπορεί να διακρίνει σχεδόν τους ίδιους προβληματισμούς οι οποίοι υπάρχουν και στην σημερινή εποχή. Τα ζητήματα που πραγματεύεται το μυθιστόρημα, διαχρονικά. θέματα όπως είναι ο συμβιβασμός του ανθρώπου στο ισχύον σύστημα, η αλλοτρίωση. Θεωρώ πως είναι μια αναγνωστική επιλογή που βρίσκει αντίκρισμα στο σήμερα και δικαίως θεωρείται από τα σημαντικά λογοτεχνικά έργα της περιόδου που εντάσσεται.

(Το παρόν κείμενο αποτελεί εργασία στo πλαίσιo της συμπληρωματικής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης «Στο Εργαστήρι του Συγγραφέα – Λογοτεχνία και Κριτική» που διοργανώνει το ΕΚΠΑ)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] RODERICK BEATON, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. εκδ. Νεφέλη 1996 σελ 361
[2] RODERICK BEATON, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. εκδ. Νεφέλη 1996 σελ 361 υπος.46
[3] http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-A111/683/4523,20485/ Νέα ελληνική λογοτεχνία Α Λυκείου.
[4] Α. Πανσέληνος «Η μεγάλη πομπή» σελ. 370
[5] Βαγγέλης Χατζηβασιλείου Η κίνηση του εκκρεμούς εκδ. Πόλις 2018 σελ 186